قرن 21 قرن علوم شناختی است، مردم از طریق علوم شناختی واکنش های پیش بینی پذیر دارند - کالارنا

گروه علمی و دانشگاهی خبرنگاران-فاطمه آشوبی؛ علوم شناختی، حوزه ای است که به آینده تعلق دارد. قسمتی از جذابیت و هیجان انگیز بودن آن نیز به همین خاطر است. این آینده البته شروع شده و بخشی از وجوه آن در زندگی روزمره کنونی قابل مشاهده است، دانستن اینکه فناوری حاصل از رشته های مختلف علوم شناختی چگونه بشر را دستخوش تغییر خواهد کرد، موجب مهاجرت بسکمک از دانشمندان به این حوزه شده است. این دانشمندان پیروزیت های قابل توجهی در ابداع فناوری های مرتبط با ذهن، مغز و هوش و شناخت به دست آورده اند و در جهت دستیابی به اهداف بزرگتر نیز قرار دارند. از جمله این پیروزیت ها می توان به مواردی مانند طراحی سیستم ها و ماشین های هوشمند، ابداع ابزار و تکنیک های خوانش مغز و طراحی روش هایی برای تاثیر گذاری بر ذهن و مغز اشاره کرد، اما این تنها بخشی از جذابیت های علوم شناختی است، لذات فلسفی را نیز می توان در آن تجربه کرد.

با توجه به اینکه خبرنگاران در نظر دارد در اوایل اسفند ماه امسال کنفرانس علوم شناختی و رسانه را برگزار کند، در این زمینه به سراغ مصطفی نصراصفهانی اقتصاددان رفتاری، مدرس دانشگاه و عضو هیأت علمی نخستین کنفرانس علوم شناختی و رسانه رفتیم، تا مخاطبان را با ویژگی های علوم شناختی و رابطه آن با علوم رسانه آشنا کنیم.

در این گفت وگو این مطالب را می خوانید:

چگونگی ادراک و پردازش داده های ورودی به ذهن موضوع مطالعه علوم شناختی است

رسانه ای که خنثی باشد اساسا وجود ندارد

رسانه می تواند پژوهش های دانشگاهی در حوزه علوم شناختی را تقویت یا کم رنگ کند

بهره گیری هر رسانه از علوم شناختی پیروزیت در جذب واثرگذاری بر مخاطب را در پی دارد

علوم شناختی پلی بین بدبختی و خوشبختی انسان ها است

توجه به علوم شناختی در سیاستگذاری عمومی به معنای توجه به زنده بودن انسان ها است

چگونگی ادراک و پردازش داده های ورودی به ذهن موضوع مطالعه علوم شناختی است

فارس: تعریف شما از علوم شناختی چیست؟

نصر اصفهانی: علوم شناختی دانشی بین رشته ای است که به ذهن و فرایندهای ذهنی می پردازد. هر اطلاعاتی که از محیط توسط فرد ادراک می شود در ذهن مورد پردازش قرار گرفته و یک سری فرایندها روی آن صورت می پذیرد، اینکه ذهن هر نوع از اطلاعات و داده های ورودی را چطور ادراک و پردازش می کند موضوع مطالعه در علوم شناختی است.

هر جا انسان و فرایند های ذهنی باشند علوم شناختی هم هست

فارس: در مورد ابعاد و شاخه های علوم شناختی بیشتر توضیح می دهید؟

نصر اصفهانی: علوم شناختی شامل انسان شناسی، روانشناسی، فلسفه، عصب شناسی، زبان شناسی و هوش مصنوعی می شود. در علم اقتصاد هم رهیافتی که به پدیده های اقتصادی از منظر علوم شناختی نگاه می کند اقتصاد رفتاری نام دارد. به همین علت اقتصاد رفتاری نیز زیرشاخه ای از علوم شناختی تلقی شده است(می توانید برای مطالعه بیشتر در این زمینه به مقاله کمرر 2011 مراجعه کنید). در حالت کلی تر، هر جا انسان باشد و فرایندهای ذهنی، علوم شناختی هم هست.

به عنوان مثال، در هوش مصنوعی آنچه که اتفاق می افتد تقلید از فرآیندهای ذهنی و تکاملی در طبیعت است، با این تفاوت که رایانه ها مثل بشر محدودیت پردازش و ظرفیت محاسباتی محدود ندارند. برای همین هم در آینده شاهد حکمرانی ماشین های هوشمند بر بشر خواهیم بود.

اگر بخواهم یک مثال بسیار ساده و ملموس بزنم نرم افزارهای جهتیاب که امروزه در حمل و نقل مورد استقبال قرار گرفته اند را نام می برم. وقتی شما دستورات نرم افزار را موبه مو گوش می کنید یعنی هوش مصنوعی بر شما حاکم شده است. و البته این الزاما چیز بدی هم نیست.

رسانه ای که خنثی باشد اساسا وجود ندارد

فارس: رابطه علوم شناختی با رسانه ها به چه صورت است؟

نصر اصفهانی: در مورد رسانه پیامی که توسط تولیدکننده محتوا تولید می شود توسط مخاطبان ادراک و پردازش می شود. این ادراک و پردازشِ پیامی که ارسال شده است ممکن است از یک فرد تا فردی دیگر کاملا متفاوت باشد. در عین حال، رسانه این توانایی را دارد که نحوه ادراک و پردازش مخاطبش را متأثر کند، هر محتوایی که توسط هر رسانه ای تولید می شود در واقع نوعی دستکاری (Manipulation) سیستم ادراک و پردازش مخاطب است، بنابراین رسانه ای که کاملا خنثی باشد اساسا وجود ندارد. حتی وقتی فکت هایی که درستی آن مورد پذیرش همگان است بیان می شوند نوعی دستکاری روانی اتفاق می افتد، حتی اگر صاحبان رسانه به این امر واقف نباشند. با توجه به این اثرات مهم است که می توان ادعا کرد رسانه در قبال مخاطبان خود مسؤولیتی سنگین به عهده دارد.

رسانه می تواند پژوهش های دانشگاهی در حوزه علوم شناختی را تقویت یا کم رنگ کند

فارس: نقش رسانه در ترویج علوم شناختی به چه نحوی است؟

نصر اصفهانی: مثل ترویج هر چیز دیگری، در ترویج علوم شناختی هم رسانه نقشی بسیار کلیدی می تواند داشته باشد، جلب اذهان عمومی به سمت کاربردهای این شاخه جدید علمی حداقل کاری است که یک رسانه می تواند انجام بدهد. حتی رسانه می تواند کیفیت ترویج علوم شناختی در جامعه را هم متأثر کند و شکل بدهد و حتی فراتر از آن می توان ادعا کرد که رسانه این توانایی را دارد که پژوهش های دانشگاهی در حوزه علوم شناختی را هم، مثلا از طریق طرح سوالات پژوهشی و هدایت توجه به موضوعاتی معین، متأثر کرده و بعضی زیرشاخه های علوم شناختی را تقویت و بعضی دیگر را کم رنگ کند.

بهره گیری هر رسانه از علوم شناختی پیروزیت در جذب و اثرگذاری بر مخاطب را در پی دارد

فارس: نقش علوم شناختی در پیروزیت رسانه چیست؟

نصر اصفهانی: علوم شناختی جهت ارتباط با مخاطب را روشن می کند. هر رسانه ای (آگاهانه یا نا آگاهانه) از علوم شناختی بهره بیشتری ببرد می تواند در جذب و اثرگذاری بر مخاطب پیروزیت بیشتری کسب کند. اگر بخواهم یک مثال بزرگنمایی شده مطرح کنم اینطور می گویم: رسانه ای که از علوم شناختی استفاده نمی کند مثل کسی است که می خواهد به مردم قبایل آفریقایی فیزیک اتمی یاد بدهد، تا زمانی که زبان مشترک ایجاد نشود حتی اگر باهوش ترین افراد هم باشند، ارتباط و انتقال مفاهیم صورت نمی گیرد یا حتی ممکن است سوءتفاهم ایجاد شود. علوم شناختی باعث می شود رسانه زبان مخاطبش را بهتر بفهمد.

رسانه هم می تواند در پیروزیت علوم شناختی اثرگذاری جدی داشته باشد و این اثرگذاری هم از طریق اثرگذاری بر ترویج اثرگذاری بر پژوهش های علوم شناختی است.

به کارگیری علوم شناختی توسط رسانه ها قدرت اثرگذاری و جذب مخاطب آنها را بشدت افزایش می دهد. البته ممکن است این به کارگیری الزاما آگاهانه نباشد، اما اگر رسانه ای پیروز عمل کرده است بدانید که جنبه های شناختی مهمی را لحاظ کرده است. به طور عکس، رسانه هم می تواند در پیروزیت علوم شناختی اثرگذاری جدی داشته باشد. این اثرگذاری هم از طریق اثرگذاری بر ترویج این علوم و جلب توجه و منابع به سمت علوم شناختی است و از طریق اثرگذاری بر پژوهش های علوم شناختی به طور مستقیم یا غیر مستقیم است.

علوم شناختی پلی بین بدبختی و خوشبختی انسان ها است

فارس: آیا علوم شناختی در زندگی روزمره مردم هم می تواند مفید باشد؟

نصر اصفهانی:انسان ها در هر لحظه از زندگی در حال دریافت اطلاعات از محیط و پردازش آن اطلاعات هستند. به جز معلولیت های جسمی و یا شرایط برونزای خارج از کنترل، تفاوت بین افراد پیروز و افراد غیرپیروز در نحوه ادراک و پردازش (و نتیجتا انتخاب های) وی است.

آگاهی مردم از نحوه کارکرد ذهن خویش و دیگران باعث افزایش معنادار کیفیت زندگی خواهد شد. احساسات انسان وابسته به نوع تفسیری است که از اطلاعات ورودی انجام می دهد و رفتارها و انتخاب های انسان هم به طور مشابه از نحوه ادراک و پردازش اطلاعات محیطی متأثر می شود. بنابراین می توان ادعا کرد که علوم شناختی پلی بین بدبختی و خوشبختی انسان ها است. دانش نوظهور خوشبختی (Happiness Science) را در واقع می توان زیرشاخه ای از علوم شناختی دانست.

در دیگر زیرشاخه های علوم شناختی از جمله اقتصاد رفتاری که بنده کار کرده ام هم ادبیاتی وسیع در رابطه با زندگی روزمره اعم از تعاملات اجتماعی، انتخاب های روزمره شخصی و... وجود دارد. مثلا کتابی قطور با عنوانِ Eating Behavior and Obesity: Behavioral Economics Strategies for Health Professionals توسط اقتصاددان رفتاری ایرانی الاصل آقای شهرام حشمت تألیف شده است که به تکنیک ها و استراتژی های اقتصاد رفتاری در قبال مسئله چاقی و پرخوری می پردازد. همچنین دَن اریلی، اقتصاددان رفتاری شهیر کتابی با موضوع اقتصاد رفتاری در زندگی روزمره دارد که اتفاقا بنده دوسال پیش ترجمه آن را تمام کردم ولی هنوز متأسفانه چاپ نشده است.اگر کسی بخواهد تمامی مطالبی که صراحتا در رابطه با کاربرد علوم شناختی در زندگی روزمره است را مطالعه کند احتمالا باید حداقل به اندازه واحدهای دوره کارشناسی دانشگاه ها کتاب بخواند.

علاوه بر مواردی که ذکر شد کاربردهایی که هوش مصنوعی در زندگی روزمره تک تک انسان ها پیدا کرده است نشان از نقش بی بدیل علوم شناختی در زندگی روزمره بشر دارد.

توجه به علوم شناختی در سیاستگذاری عمومی به معنای توجه به زنده بودن انسان ها است

فارس:دولت ها از علوم شناختی چه استفاده ای می توانند داشته باشند؟

نصر اصفهانی: سیاستگذاری عمومی با توجه به استفاده از علوم شناختی هر روز بیشتر طرفدار پیدا می کند. همانطور که در رابطه با رسانه عرض شد، اثربخشی اقدامات دولتی (حاکمیتی) با استفاده از علوم شناختی به طور معناداری افزایش پیدا می کند. برخورد با هر طبقه ای از سیستم ها باید متناسب با ویژگی های آن سیستم ها باشد. مثلا نوع نگهداری بهینه از سیستم های غیرزنده مثل میز و جایگاه با نگهداری بهینه از گیاهان متفاوت است و نوع نگهداری بهینه از حیوانات هم متفاوت از نوع نگهداری از گیاهان است. وقتی با انسان و اجتماع طرف هستیم، یعنی با دو طبقه از زنده ترین سیستم ها سروکار داریم. و ویژگی این سیستم ها هوش آن هاست. توجه به علوم شناختی در سیاستگذاری عمومی به معنای توجه به زنده بودن انسان ها و هوش سیستم های مورد بحث است. به عنوان یک مثال کاربردی در رابطه با جایگاه علوم شناختی در سیاستگذاری عمومی می توان به مورد گران کردن بنزین اشاره کرد. اینکه بنزین باید دیر یا زود گران می شد موردی است که شکی در آن نیست، اما اینکه با چه کیفیت و ترتیباتی این گران کردن انجام شود مورد اختلاف نظر بوده و هست. یکی از مواردی که من هم در فضای مجازی و هم به طور مستقیم به مسؤولان مربوطه تأکید کردم این بود که حتی اگر الان شرایط واریز پول وجود ندارد، حداقل با یک پیامک به مردم اطلاع داده شود که چه میزان عایدی نقدی به ایشان خواهد رسید(یا عدد حساب های افراد افزایش پیدا کند ولی قابل برداشت نباشد). اگرچه این توصیه بنده مبنایی شهودی داشت و در عمل امکان انجام بررسی های دقیق و جامع علمی وجود داشت، اما همین روش شهودی می توانست اثرگذاری جدی داشته باشد و از آنچه رخ داد تا حد قابل قبولی پیشگیری کند.

در رابطه با سیاستگذاری برای فقرا هم آخرین جایزه نوبل اقتصاد به دو اقتصاددان رفتاری رسید که پژوهشی میدانی برای بررسی اثر جنبه های شناختی در فرآیند فقرزدایی پرداخته بودند. در رابطه با فقرا نخستین رهیافت این است که بیائیم و به آنها به طور مستقیم پول پرداخت کنیم. این باعث می شود که فقیر پرداختی که به او انجام گرفته است را خرج کرده و دوباره محتاج کمک دیگران باشد، رهیافت بعدی این است که بیائیم و بجای اینکه به وی ماهی بدهیم، به او ماهیگیری یاد بدهیم. این همان نظریه قابلیت از برنده نوبل اقتصاد سال 1998 به نام آمارتیا سن است. با این حال در این نظریه از بعضی جنبه های شناختی و رفتاری غفلت شده بود. اما آخرین رهیافت، که اهدا جایزه نوبل اقتصاد 2019 که چندماه پیش به دو اقتصاددان رفتاری برای آن بود، بر مبنای آزمایش های میدانی با موضوع جنبه های شناختی بنا می شود، در این رهیافت به محدودیت های شناختی و رفتاری انسان ها در شرایط فقر توجه ویژه ای می شود.

قرن 21 قرن علوم شناختی است

فارس: علوم شناختی در روابط بین الملل کشورها چه نقشی می تواند داشته باشد؟

نصر اصفهانی: اجازه می خواهم که صراحتا عنوان کنم که قرن 21، قرن علوم شناختی است و هر کشوری که در کاربرد علوم شناختی پیشرفته تر باشد، بر دیگر کشورها پیشی می گیرد، زمانی جنگ ها جنگ نظامی بود، زمانی جنگ اقتصادی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و امروزه دوران جنگ شناختی(روانشناختی) شروع شده است و در آینده نیز بسکمک از مناسبات را معین خواهد کرد.

برای همین است که می بینیم کشور امارات متحده عربی بیشترین سرمایه گذاری را در هوش مصنوعی انجام داده است و بعضی دیگر از کشورهای غرب آسیا نیز از مدت ها پیش روی علوم شناختی تمرکز داشته اند.

کشور عراق در این ماه ها صحنه کارزار یک جنگ دنیای شناختی است، نا آرامی های اخیر در کشور عراق و یا حتی در کشور خودمان نمونه های واضحی از جنگ شناختی بودند، البته نباید ضربه هایی که خودی ها در این جنگ به کشور زدند و به دشمن (منظورم همان کشورهایی است که از ناآرامی ها منتفع می شوند) کمک کردند نادیده گرفت.

یک مثال از جنگ شناختی کشور عراق است که در این ماه ها صحنه کارزار یک جنگ دنیای شناختی است

با استفاده از علوم شناختی، بخصوص وقتی با تحلیل شبکه های اجتماعی و هوش مصنوعی همراه باشد، می توان کاری کرد که مردم واکنش های معین و پیش بینی پذیری داشته باشند. این تقریبا همان چیزی است که در ایران با عنوان جنگ نرم شناخته می شود و انقلاب های مخملی با استفاده از آن ها طراحی می شوند.

هر کشوری که بتواند بهتر از این آموزه ها استفاده کند می تواند در عرصه بین الملل هم جایگاه بالاتری پیدا کند. مثال عراق را که مطرح کردم یک زمین بازی است که در آن کشورهای مختلف در حوزه شناختی فعالیت می کنند.

قطع اینترنت در زمان ناآرامی ها به معنای زدن زیر میز بازی شناختی و نوعی اقرار به ضعف در حوزه شناختی است، البته این به معنای این نیست که قطع کردن اینترنت همیشه اشتباه است، اما توسل به آن با آن همه هزینه های متنوع نشانه ای از ضعف در کارزار شناختی است.

انتقال اطلاعات و باور از طریق شبکه های اجتماعی و رسانه اتفاق می افتد

فارس: نقش شبکه های اجتماعی و رسانه در کارزار شناختی چیست؟

نصر اصفهانی: انتقال اطلاعات و باور به درستی از طریق شبکه های اجتماعی و رسانه اتفاق می افتد، بسکمک از تصمیمات افراد متأثر از رفتارها و تصمیمات دیگران است. انتشار اطلاعات در شبکه های اجتماعی از الگوهای تکرارشونده ای تبعیت می کند و اگر کسی بتواند این الگوها را شناسائی کند (که از طریق دسترسی به کلان-داده ها Big Data میسر است)، می تواند با هزینه ای نه چندان زیاد انتخاب ها و باورهای اکثریت اجتماع را به نفع خودش دستکاری کند. قرن ها پیش از این اگر کسی می خواست بر مردمان یک قبیله اثرگذاری داشته باشد باید با رئیس قبیله (یا همان کدخدا) صحبت می کرد و او را متأثر می کرد، اما امروزه اثرپذیری ها ساختاری به سادگی قبل ندارند. اینکه الگوهای رفتاری تا حدی قابل پیش بینی هستند، باعث می شود بتوان آن ها را مدلسازی کرد. مدلسازی مبتنی بر عوامل (Agent-based Modeling) که بنده هم در دوره دکتری روی آن کار کردم و از دو تا از معتبرترین موسسات مرتبط هم گواهینامه اش را دارم ابزاری قدرتمند برای مدلسازی جنبه های شناختی در بافتی اجتماعی است. در طراحی انقلاب های رنگی دقیقا از همین ابزارها استفاده می شود، برای اینکه به اهمیت این رهیافت به تحولات اجتماعی پی ببرید و در ذهنتان خوب هک شود به یاد داشته باشید که بنیاد جورج سوروس در این زمینه خیلی قوی کار کرده است. البته بسکمک از دانشگاه ها و موسسات مطالعاتی در این زمینه کار می کنند ولی در عمل استفاده نهایی از این دانشی که تولید می شود را عده معدودی انجام می دهند. درست مثل رشته کامپیوتر که در همه دانشگاه های دنیا وجود دارد، اما سیستم عامل های انگشت شماری طراحی شده اند و مایکروسافت است که بیشترین استفاده را از دانش برنامه نویسی موجود در دنیا می برد.