خبرنگاران کرونا و زیرسوال رفتن ایده توسعه مرکزمحور - کالارنا

در اتخاذ راهبردهای توسعه، گروهی معتقدند توسعه باید هم زمان با عدالت اتفاق بیافتد. در این نگاه، رشد مناطق مختلف کشور بایستی همراه با هم باشد. طبیعی است که این رشد، سرعت طوفانی ندارد چرا که برای ایجاد رشد احتیاج به انباشت ثروت است و عدالت (که هوادار توزیع ثروت ها و سرمایه ها است) طبیعتاً کوشش می نماید از انباشت سرمایه در مناطق خاص جلوگیری کند. این رویکرد که از آن به عنوان توسعهٔ متوازن نام برده می شود، مدعی است شکاف بین مناطق بیشتر و کمتر توسعه یافته به تدریج عمیق تر می شود. هواداران این نگاه به توسعه این طور اظهار می نمایند که این شکاف، ذاتاً منفی است زیرا حق نداریم گروهی از مردم را از توسعه و امکاناتی که متعلق به همهٔ کشور است محروم کنیم. علاوه بر این، آن ها معتقدند این شکاف نهایتاً دامن بالادستی ها را نیز خواهد گرفت؛ فقر و محرومیت بخشی از جامعه دائماً برای آن جامعه مسائلی را در پی دارد که گریبان گیر همه خواهد شد.

در نقطه مقابل، گروهی هم هستند که توسعهٔ متوازن را مانع توسعه می دانند. از نظر این گروه، عدالت بایستی به فاصله قابل توجهی از توسعه اجرا شود (فاصله ای گاه به وسعت بی نهایت) زیرا اگر بنا باشد از ابتدای فرآیند توسعه و کسب سود، این سود و امکانات به شکل متناسب بین مناطق جغرافیایی و افراد یک کشور توزیع شود، انباشت سرمایه صورت نمی گیرد. انباشت سرمایه، موتور محرکهٔ سرمایه داری است و عدم تجمیع سرمایه ها بدان معنا است که پروژه های بزرگ دیگر قابل برنامه ریزی و اجرا نخواهند بود. لذا باید چند دهه تحمل کرد و به انباشت سرمایه در بعضی نقاط و در دست بعضی گروه ها رضایت داد. پس از رسیدن به توسعهٔ مطلوب، می توان عدالت را هم چاشنی کار کرد و از محل سودهای حاصل از سرمایه گذاری های پیشین، در مناطق دیگر هم توسعه ایجاد کرد و محرومیت آن مناطق و ساکنانشان را کاهش داد. این مدل توسعه را می توان مدل توسعهٔ مرکزمحور نام نهاد. جمهوری اسلامی در طول این سال ها در راستای عدالت گام های بلندی را برداشته، اما در شرایط کنونی احتیاج بیشتری احساس می شود که عدالت و توسعه مطلوب را به همه مناطق کشور تسری دهد.

کرونا و آسیب های مدل توسعه مرکزمحور

در این نوشتار کوتاه، فارغ از این که کدام رویکرد به توسعه را برای شرایط ایران مناسب تر می دانیم، قصد این است که بگوییم بیماری همه گیر حاصل از ویروس کرونا چه دردسرهایی برای مدل توسعهٔ مرکزمحور به وجود آورده است. قبل از آن باید کمی در اوضاع کنونی کشور تأمل و استنباط کنیم مدل توسعهٔ ما احتمالاً کدام نوع است یا به کدام نوع نزدیک تر است. سعی می کنیم با چند معیار ساده به این پرسش مهم پاسخ دهیم. این معیارها عبارت اند از جمعیت، امکانات و ثروت. آمارهای مربوط به جمعیت در این نوشته، آمارهای سال 1395 مرکز آمار ایران است که آخرین سرشماری جمعیت کشور بوده است.

در سال 1395 حدود 75% از مردم ایران شهرنشین بودند که 20% نسبت به سال 1365 افزایش داشته است. این نشان می دهد جمعیت از روستاها به شهرها مهاجرت نموده اند که خود نشان از تمرکز دارد. اینفوگرافی زیر نشان می دهد تمرکز جمعیت در کلان شهرهای ایران چگونه است. بیش از یک چهارم جمعیت ایران در 8 کلان شهر تهران، مشهد، اصفهان، کرج، شیراز، تبریز، قم و اهواز زندگی می نمایند و بین سال های 1390 تا 1395 مجموعاً بیش از یک میلیون نفر مهاجر از سایر نقاط کشور وارد این شهرها شده است. تمرکزگرائی را می توان از منظر امکانات زندگی هم آنالیز کرد. سرانهٔ تخت های بیمارستانی در استان های مختلف از 1 تخت تا 2.5 تخت به ازای هر 1000 نفر جمعیت متغیر است. امکانات آموزشی و تربیتی مثل مدارس و دانشگاه ها و کتابخانه ها که نویددهندهٔ آیندهٔ بهتر برای دانش آموزان و جوانان است، در استان های برخوردارتر و در کلان شهرها متمرکزشده اند. در سال 1396 گزارشی منتشر شد که نشان می داد از حدود 1150 شهر کشور، فقط 60 شهر سالن سینما دارند؛ گزارشی دیگر نشان می دهد تهران که در سال 1376 حدود 27% از کل مخاطبان سینما را داشته این نسبت را تا سال 1396 به 54% رسانده است.

نیمه آذر 1397 گزارش مهمی از سوی مرکز پژوهش های مجلس منتشر شد که خط فقر و جمعیت فقیر را به تفکیک استان برای سال 1395 محاسبه نموده بود. بر اساس این گزارش، حدود 15 درصد جمعیت شهری و 12 درصد جمعیت روستایی زیرخط فقر مطلق قرار داشتند. در سال 1395 بالاترین میزان فقر مطلق به ترتیب در این استان ها بود؛ سیستان و بلوچستان (38.3 درصد)، کرمان (32.9 درصد)، گلستان (30.7درصد)، قم (29.2درصد) و هرمزگان (22.1درصد). در استان کرمان فقر در مناطق روستایی بیشتر از مناطق شهری است، در مناطق روستایی 35.5 درصد و در مناطق شهری 31 درصد است. اما در سایر استان ها فقر مطلق در بین خانوارهای مناطق شهری بیشتر از خانوارهای مناطق روستایی است. حدود 65 درصد خانوارهای مناطق روستایی در استان های سیستان و بلوچستان، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد دارای فقر غذائی اند. در خوشه های متفاوت مناطق شهری نیز بین 30 تا 40 درصد جمعیت در روز کمتر از 2100 کالری مصرف غذایی دارند. اگر خط فقر خوراکی و غیرخوراکی از هم تفکیک شود، شیوع فقر غیرخوراکی کمتر از فقر خوراکی است. این بدان معنا است که خانوارهای فقیر برای تأمین هزینه های ضروری غیرخوراکی (در همان سطح فقیرانه)، از کیفیت سبد خوراکی خود می زنند.

آمارهایی که در خصوص جمعیت، امکانات و توزیع فقر آنالیز کردیم نشان می دهند الگوی محقق شدهٔ توسعه در ایران، توسعهٔ نامتوازن بوده است. حال می خواهیم ببینیم این توسعهٔ نامتوازن یا تمرکزگرا در گرماگرم بحران هایی چون بحران همه گیری کرونا چه دردسرهایی برای نظام اجرائی و مالی و نیروی انسانی کشور به وجود آورده است.

کرونای محرومان

گزارش های متعدد نشان می دهد در سراسر دنیا و از جمله ایران، شرایط محرومان در روبروه با کرونا بسیار متفاوت از توانمندان بوده است. علاوه بر دسترسی کمتر محرومان به امکانات پزشکی و سلامت مثل پزشک، دارو و بیمارستان، آن ها برای تأمین ضروریات بهداشتی پیشگیری از کرونا نیز با مسائل زیادی روبروند. کمیاب شدن ماسک و مواد ضدعفونی نماینده در هفته های اول شیوع کرونا، دسترسی محرومان را به این اقلام ضروری سخت کرد. گزارش 19 اسفند خبرگزاری خبرنگاران، کمبود اقلام بهداشتی را تحت عنوان کلیدواژهٔ مشترک استان ها نام برده است.

در صورت دسترسی، قیمت ها به نحوی افزایش پیدانموده بود که تهیهٔ این اقلام از توان محرومان خارج بود. باز هم گزارش ها نشان می داد که قیمت دستکش، ماسک و مواد ضدعفونی نماینده چند برابر شده است. بعد از گذشت دو هفته، با کوشش دولت و نهادهای مردمی، با تأمین مواد اولیهٔ مورداحتیاج، قیمت مواد ضدعفونی نماینده تا حدودی کنترل شد اما هنوز هم در زمینهٔ تأمین ماسک و دستکش با مشکل روبرویم و این موجب می شود تأمین نمایندگان و لاجرم فروشگاه ها این اقلام را با قیمت های بالاتر نسبت به قبل از شیوع کرونا عرضه نمایند. طبقات محروم جامعه هم در پیشگیری و حفظ فاصلهٔ اجتماعی، هم برای ادامهٔ زندگی روزمره در شرایط کرونا، و هم برای تأمین درمان و مواد غذایی مورد احتیاج برای فائق آمدن بر کرونا در شرایط محرومیت و آسیب قرار دارند.

اما دسترسی به اقلام بهداشتی، تمام ماجرا نیست. بخشی از عدم توانمندی محرومان برای روبروه با بحران ها از آنجا ناشی می شود که بنیهٔ مالی مورداحتیاج برای رد کردن بحران را ندارند و بنابراین در ماجرای کرونا، محرومان نه تنها ازاین جهت که به اقلام بهداشتی و امکانات پزشکی دسترسی کمتری دارند آسیب پذیر بوده اند، بلکه ازاین جهت هم که نمی توانستند فعالیت مالی خود را تعطیل نمایند در معرض خطر مضاعف بوده اند. طبقات محروم که پیش از کرونا نیز برای تأمین حوائج زندگی روزمرهٔ خود دچار مسائل عدیده بودند، پس از روبرو شدن با تعطیلی کسب وکارها و مشاغلشان در دوران کرونا به فاز تازه ای از محرومیت وارد می شوند. لذا اقشار محروم جامعه هم در پیشگیری و حفظ فاصلهٔ اجتماعی، هم برای گذران زندگی روزمره در شرایط کرونا، و هم برای تأمین درمان و مواد غذائی مورداحتیاج برای فائق آمدن بر کرونا در شرایط محرومیت و آسیب قرار دارند.

گزارش های متعدد دنیای نشان می دهد محرومان هم در دوران کرونا برای تأمین زندگی شان با سختی های بسیاری روبرو هستند و هم در دوران پساکرونا، زیان دیدگان عمده خواهند بود. در واقع، دنیا ازنظر شرایط فقر به سی سال قبل بازمی شود و به طور خلاصه، تمام فعالیت های فقرزدائی سی سال اخیر دنیا براثر تأثیرات کرونا از میان می رود.

ویروس توسعهٔ تمرکزگرا

سعی کردیم در این گزارش نشان دهیم ایدهٔ توسعهٔ تمرکزگرا مبنی بر تقدم رشد مالی بر توزیع، در مواقع بحرانی تا چه حد آسیب زا است. اگر پیش از کرونا دنیا در شرایط بهتری از عدالت مالی و اجتماعی قرار داشت، امروز در معرض سقوط نیم میلیارد نفر به زیرخط فقر نبودیم. در کشور خودمان نیز همین طور است. گزارش های مختلف، با معیارهای متفاوت نشان می دهد بین 12 تا 20 میلیون ایرانی در مناطق حاشیه ای زندگی می نمایند یعنی شهرنشینانی هستند که به امکانات متعارف شهری دسترسی ندارند و از نظر مالی نیز محروم هستند. ایدهٔ توسعهٔ تمرکزگرا، ایدهٔ سرریز است؛ ابتدا رشد مالی قابل توجهی ایجاد شود و ظرف های سرمایه را پر کند، پس از سرریز شدن این ظرف ها، اضافهٔ این رشد به جامعه سرریز کند. اینجا در مقام نقد این گزاره نیستیم، نمی خواهیم نقد کنیم که آیا این سرریز اصولاً امکان پذیر است یا اساساً انجام می شود یا نه. خواستیم نشان دهیم بحران هایی چون کرونا، یا بحران های مالی که در موارد متعدد برای کشور رخ داده است و تورم گسترده یا رکود فعالیت های مالی را به همراه داشته است یا مواردی چون زلزله و سیل، فرصت پر شدن ظرف ها را می گیرند و عملاً نه تنها سرریز رشد اتفاق نمی افتد بلکه هم منابع درون ظرف ها باید به برطرف بحران اختصاص یابد و هم افرادی که منتظر سرریز بودند فقیرتر می شوند.

عاقلانه نیست که یک جامعه و به ویژه جامعهٔ ایران را که تحت شدیدترین تحریم های بین المللی است، برای شرایط متعارف برنامه ریزی کنیم. پیش از کرونا، نوسانات مالی سال های 96 تا 98 چندبار به ما نشان داد که نمی توانیم جامعه را برای شرایط متعارف برنامه ریزی کنیم. هرچند که در شرایط کنونی در مقابله با بحران کرونا نسبت به بعضی کشورها پیروز تر عمل کردیم. خروج آمریکا از برجام فقط معادلات دولت ایران را بر هم نزد، معادلات زندگی میلیون ها ایرانی را بر هم زد که برای معاش روزمرهٔ خود و آیندهٔ خود و فرزندانشان برنامه ریزی می کردند. ایدهٔ توسعهٔ تمرکزگرا برای جامعه ای که با نوسانات مالی متعدد روبرو است جوابگو نیست. هر بار که یکی از این نوسانات رخ می دهد، گروه جدیدی به دامن فقر و محرومیت می افتند؛ گروهی که اگر توسعهٔ متوازن را پیش گرفته بودیم، در ظرف فقر نمی افتادند.