ابوریحان بیرونی چشم جهان اسلام را به ناشناخته های شرقی گشود - کالارنا

وی با اشاره به ترجمه پاتانجلی از سانسکریت به عربی توسط ابوریحان، اضافه نمود: یوگاسوترا مجموعه ای از 196 سوترا است که توسط پاتانجلی در سال های قرن سوم پیش از میلاد تألیف و تدوین شده است. پس از بهگودگیتا که بنیادی ترین و مهم ترین منبع و مرجع یوگا محسوب می شود، یوگاسوترای پاتانجلی مهم ترین و مدون ترین دستورالعمل مکتب یوگا است. این اثر که به احتمال بسیار زیاد در سال های ترجمۀ آن توسط ابوریحان بیرونی (یعنی در قرن پنجم هجری) به رساله پاتانجل مشهور بوده (و نه یوگاسوترا) توسط ابوریحان به حوزه فرهنگ و اندیشه اسلامی وارد و به تعبیر خود او تأثیری عمیق بر جریان تصوف در فرهنگ اسلامی نهاد: از طریق آموزه های پاتانجلی صوفیه به حق و وصول به آن اشتغال ورزیدند.

بلخاری ادامه داد: پاتانجلی، هویت متعین تاریخی دارد و بر خلاف کسانی چون لائوتسه (بنیادگذار دائوئیسم) افسانه محسوب نمی شود، او مؤلف کتاب یوگاسوترا است که در سال های بین قرن چهارم تا قرن دوم پیش از میلاد (محتمل قرن سوم پیش از میلاد) در هند می زیسته است؛ افراد متعددی با عنوان پاتانجلی در اندیشه و آیین هند وجود دارند، اما پاتانجل مذکور در ترجمه ابوریحان بیرونی همان نویسنده یوگاسوترا و نام آور مکتب یوگا است. کلمه پاتانجلی (patanjali) مرکب از (patta) به معنای پرواز و (anj) به معنای زیبا و افتخارآمیز است البته برخی دیگر آن را مرکب از پاتا و (Anjali) به معنای تکریم یا اتصال دو کف دست می دانند.

وی گفت: این رساله شگفت، مقدمه ای دارد از ابوریحان که بسیار جالب و جامع است و خوش تر آن که افتتاح سخن در باب این رساله، بیان کامل این مقدمه به زبان فارسی باشد.

بلخاری در ادامه به تشریح این اثر و خواندن بخش هایی از آن پرداخت.

منوچهر صدوقی سها، استاد دانشگاه، مصحح، پژوهشگر و مترجم تحقیق ماللهند، ابوریحان بیرونی را از علمای جامع تمدن اسلامی دانست و گفت: اصلا نمی شود او را حتی به چند رشته علمی محدود کرد، بیرونی در همه علوم دوره خودش، صاحب نظر و عقیده است.

وی با اشاره به ترجمه تحقیق ماللهند و پاتانجلی گفت: به مناسبتی به سفارش دوستانم کامران فانی و خرمشاهی، به ترجمه تحقیق ماللهند مشغول شدم، در آن سن به این نکته برخوردم که ابوریحان گفته بود، من دو کتاب را به عربی برگردانده ام و نام یکی را پاتانجلی می گوید. چند سال بعد در دایره المعارف تشیع، مهدی محقق، درباره پاتانجل صحبت کرد و گفت مستشار آلمانی ریتر آن را منتشر کرده است. یک نسخه به من داد و مرا تشویق کرد که این اثر را ترجمه کنم. کمی بعد هم در خدمت مرحوم علامه جعفری بودم، این متن را خواندم، چون نقاط متروک در آن هست و نوشتن ابوریحان پیچیده است، ایشان گاهی نکته هایی می گفتند.

صدوقی ادامه داد: بر پایه تصحیح ریتر، ویرایش دیگری انجام دادیم و چاپ شد، در همان ایام از یکی از پژوهشگران ابوریحان خواهش کردم که درباره این کتاب، پژوهش هایی که اجرا شده را برای ما بفرستند.

وی اضافه نمود: ابوریحان درباره این کتاب ها می گوید: هندوان آثارشان از یک جهت به معدن ذغال سنگ شبیه است که در دل معدن ذغال، رگه های الماس پیدا می شود. من در حد همین دو کتاب به این معانی که او گفته است برخوردم. او شرح می دهد که وقتی روی این کتاب کار کردم، متن مفصلی بود که در کنار مطالب ادبی، نکات فلسفی و عرفانی، آمده است، مطالب ادبی را حذف کردم و این متن فلسفی را بیرون کشیدم.

صدوقی اضافه نمود: این کتاب مثل آثار دیگر هندوان منظوم است و ابوریحان آن را منثور کرده است. کار دیگر وی این است که متن را با شرح درآمیخته است و در مقدمه می خواهد بگوید متن کتاب، متن کامل نسخه هندی پاتانجلی نیست و خواننده نباید از تفاوت متن اصلی و متن ابوریحان،تعجب کند. او می گوید این کتاب را هندوان، حرف به حرف برای من خواندند این گونه مشخص می شود ابوریحان سانسکریت بلد بوده است و توانسته درک کند و خواسته این را به دیگران منتقل کند، که دیگران هم بدانند.

وی در خاتمه گفت: این کتاب شریف در تصوف ایرانی اثر گذاشته است، برخی معارف والای هندی در تصوف ایرانی اثر دارد و این یکی از آن آثار است. در این کتاب، به اتحاد عاقل و معقول اشاره می شود.

غلامحسین رحیمی، معاون وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، نیز با بیان این که ابوریحان را جامعه ایران خوب می شناسد، گفت: وی به عنوان دانشمندی برجسته شناخته شده است. یکی از مواریث او، پرسش هایی است که در طبیعیات مطرح می کند و نکته آن مطرح شدن، گفت و گو میان دو نفر از بزرگترین دانشمند یک تمدن است.

وی ادامه داد: حوزه این پرسش ها طبیعیات است و خطاب به ابن سینا مطرح شده و 18 پرسش است، 10 سوال از آسمان و دنیا ارسطو است و 8 پرسش درباره حکمت مشا، ما باید بدانیم کدام بخش طبیعیات است، شاخه آن شناخته نشده، به همین دلیل در دوران معاصر باعث اشتباهات فراوانی شده است.

رحیمی با بیان این که طبیعیات دو بخش دارد، اضافه نمود: یک بخش فلسفه مبنا و بخش دوم علم معنا است و پرسش های او علم مبنا است، بخشی از پاسخ های ابن سینا فلسفی بوده و به بی راهه رفته و ابوریحان به او اعتراض کرده است، که پاسخ به موضوع ربطی ندارد. این سوالات در کتابی به نام اسئله و اجوبه، منتشر شده است و ترجمه انگلیسی آن هم منتشر شده است، ابوریحان تجربه گراست، او دنیا را دنیای محسوسات و کمیت می داند، به همین دلیل کسانی که می خواهند دنیا را عقلی درک کنند را نمی پذیرد.

وی اضافه نمود: ابوریحان با کسانی که ارسطو را بی اشتباه می دانند، مجادله می کند و او را دانشمندی می داند که خطای او نیز ممکن است.

محمد ابراهیم ذاکر، مصحح و پژوهشگر، نیز با بیان زندگی نامه ابوریحان بیرونی گفت: چیرگی او بر دانستن زبان های خارجی، بسیار بوده: خورازمی، سغدی، سانسکریت و آشنایی با یونانی و سریانی و در همراهی با سپاه محمود غزنوی در سفرها، بیش از 113 کتاب نوشته است و برخی تا 138 اثر دانسته اند.

وی به تشریح کتاب های پزشکی ابوریحان اشاره کرد و اضافه نمود: در کتاب صیدلیه که کتابی بی نظیر است، به ترتیب الفبا گفته، کاربرد، نگهداری و ویژگی های داروهای گیاهی است. بهترین گزینش در کاربرد ساخت داروهای مرکب را بازگو کرده است، شیوه او گزاره کردن نام داروها در زبان ها و گویش های مختلف است.

ذاکر در ادامه، نکاتی از این کتاب را گوشزد کرد.